ÇOCUKLARDA ÖZ-DÜZENLEME BECERİSİ

Öz düzenleme; kişinin dikkatini, düşüncelerini, duygularını ve davranışlarını kontrol edebilme ve yönlendirebilme becerisidir. Çocukların öz düzenleme geliştirme yolları arasında; konuşma, planlama, problem çözme ve rol modelleme yer alır. Bu beceriler, bebeklik döneminde başlar, en çok erken çocukluk döneminde gelişir ve yetişkinliğe kadar gelişmeye devam eder. Çocuklar öz düzenleme becerilerini geliştirdiğinde, başarıları ve yetişkinlikte kendilerini kontrol edebilme düzeyleri artar. Öz düzenleme, çocukların ve gençlerin odaklanma becerilerinin gelişip daha iyi öğrenmesine, dikkatlerinin artmasına, sosyal iletişimlerinin güçlenmesine ve bağımsız olmalarına yardımcı olur.

Bazı çocuklar yaşadıkları zorlu durum ve duygulara ani, çok büyük ve güçlü tepkiler verir, bazıları uzun bir süre sakin kalır ve sonunda büyük bir öfke patlaması gösterir. Çocukların zorlandığı durumlarla karşılaştıklarında aşırı duygusal tepkiler vermemeleri, kendilerini sakinleştirebilmeyi ve bazı şeyler istedikleri gibi gitmediğinde daha kolay uyum sağlayabilmeyi öğrenmeleri, hayal kırıklıklarıyla başa çıkabilmeyi öğrenmeleri için öz düzenleme becerilerini desteklemek ve duygularını ifade etmenin yollarını öğretmek gereklidir. Çocukların öğrenme ve sosyal başarılarını etkileyen öz düzenleme becerilerini kazanabilmeleri için desteğe; en çok da ebeveynlere ihtiyaçları vardır.

Çocuklara bunu öğretmenin yolu, onların başa çıkmakta zorlandıkları durumları onlar yerine yapmak veya kaçınmalarına yardımcı olmak değil, onları cesaretlendirmek ve yapabilecekleri konusunda desteklemek, yanlarında olmaktır. Örneğin matematik ödevini yaparken zorlanabilir, yapmak istemeyebilir ve sinirlenebilir. Ebeveyninin zorlayarak ve bağırarak ödevi yaptırmaya çalışması, çocuğun matematik ödevinde zorlandığını fark etmesi yerine; anne/babasının onu matematik ödevini zorla yaptırdığına daha çok odaklanmasına sebep olur. Bu durumda; ebeveyn olarak çocuğa zorlandığı bir soruda yardımcı olup geri kalanını onun denemesini beklemek, sinirli ve tahammülsüz hissettiğinde kısa molalar vermesi, ebeveynin de aralıklarla kontrol edip çocuğun çabasını takdir etmesi daha uygun olabilir.

Ebeveynlerin ve öğretmenlerin, çocuklara öz düzenleme konusunda model olmaları çok önemlidir. Ebeveynler veya öğretmenler uygunsuz davranışlar ve zorlayıcı durumlar karşısında sakin kalıp dürtüsel yaklaşmadıklarında, çocuklara rol model olur; onlar da zorlayıcı durumlara daha sakin yaklaşabilmeyi öğrenirler.

Öz düzenleme ;

• Öfke, heyecan, utanç gibi güçlü duygulara verilen tepkileri düzenleyip baş edebilme,

• Dikkatini yeni bir göreve yeniden odaklayabilme,

• Dürtüleri kontrol edebilme

• Sosyal iletişim becerilerinin güçlenmesini ve iyi iletişim kurabilmeyi içerir.

Çocukların öz düzenleme becerileri kazanması neden önemlidir?

Öz düzenleme, çocuğun sınıfta oturup derse odaklanabilmesi, topluma uygun bir şekilde davranabilmesi (sıra bekleme, kurallara uyma, oyuncak paylaşma gibi) ve duygularını ifade edebilmesi gibi iletişim becerileri için önemlidir.

Çocukların kendileri ve yetişkinlerin yardımıyla öz düzenleme becerilerini geliştirmek için neler yapılabilir?

• Nefes Egzersizleri: Çocuklara nefes alarak bedenlerini sakinleştirmeyi öğretmek, kendilerini düzenlemeleri için çok önemlidir. Bunları baloncuk ve pasta üfleme, hayvan nefesleri gibi eğlenceli hale getirebilirsiniz. Bunları çocuklara öğretirken ebeveynlerin de uygulaması ve rol model olması önemlidir.

• Duyguları Tanımak ve Duygu Termometresi: Duygularını anlama sürecinde olan çocukların duyguları öğrenmesi ve ifade etmesi çok önemlidir. Örneğin, çocuğunuza kendi duygularıyla aynı şekilde mücadele eden başka bir çocukla ilgili hikaye okumak çocuğunuzun öz düzenleme sürecini görselleştirmesine ve baş etmelerine yardımcı olur. Çocukların duygularını tanıyıp derecelendirmenin en etkili yollarından biri de duygu termometresidir. Duygusal durumlarının değişken olduğunu ve gün boyunca değişebileceğini böylelikle anlayabilirler.

• Hayal Gücü ve Rol Yapma: Rol yapma etkinlikleri çocuğunuzun yaşadığı durumları tekrar canlandırma ve hayal etmesini sağlar. Çocuğun hayal dünyasında mücadele ettiği bazı duyguların üstesinden gelmesi gereken bir senaryoyu birlikte yaratabilirsiniz.

• Sosyal Davranışlarını Destekleyin ve Teşvik Edin: Çocukların öz düzenleme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmanın en iyi yollarından biri, onları iyi bir şeyler yaparken yakalamak ve olumlu pekiştirme sunmaktır. ‘’Arkadaşına ne güzel yardımcı oldun!’’ ‘’Sıranı beklemekte harikaydın.’’ gibi. Sosyal davranışları teşvik etmek, çocukların doğru eylemleri belirlemelerine yardımcı olur.

• Çocukların kaynak havuzlarının dolduğundan emin olun. Uyku, dengeli beslenme ve hareket çocukların gelişimi ve kendilerini düzenlemeleri için olmazsa olmazlardır. Onların keyif aldıkları aktiviteleri planlamak ve birlikte yapmanız çocukların kendilerini ve duygularını düzenleme becerileri için yardımcı olur.

• Kendi stresinizi yönetin. Çocukları destekleyebilmeniz ve olumlu bir rol model olabilmeniz için (örneğin, çocuklar üzgün olduğunda sakin kalmak) ebeveynlerin kendi ihtiyaçlarını karşılaması önemlidir.

Çocuklar ani ve anlık tepkileri hayatta kalma modunda oldukları için verirler. Bunu hatırlayıp ebeveynlerin sakin kalması, empati kurması, çocukların öz düzenlemelerine yardımcı olur.

• Çocuğunuza öz düzenleme ile model olun. Çocuklar öz düzenleme becerilerini ebeveynleriyle ve diğer insanlarla olan ilişkileri yoluyla geliştirirler ve etraflarındaki yetişkinlerin rol model olmasıyla öğrenirler. ‘’Şimdi bahçeyle ilgilenmeyi bırakmalıyım çünkü seni zamanında okula yetiştirmeliyim.’’ ‘’Bununla başa çıkmak gerçekten zordu ama başardım.’’ gibi çocuğunuza öz düzenlemeyi modellemeniz yardımcı olabilir.

Psikolog Melisa Baskan